“Güvenli olduğu düşüncesi yeterli değil”
Kolaboratif robotlar yani “cobot”lar, insanlarla yan yana çalışabilmeleri sayesinde üretim hatlarında esneklik ve hız kazandırıyor. Ancak çoğu zaman “bu robotlar zaten güvenli” düşüncesiyle ek önlem alınmadan çalıştırılıyorlar. Oysa işin türüne, kullanılan gripper’a ve çalışma ortamına göre mutlaka farklı güvenlik tedbirleri gerekiyor.
Risk değerlendirmesi yasal bir zorunluluk
Her cobot kurulumu öncesinde kapsamlı bir risk değerlendirmesi yapılmalı. Bu, sadece iyi bir uygulama değil, aynı zamanda 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu ile Risk Değerlendirmesi Yönetmeliği kapsamında işverenin yasal sorumluluğu.
Robotun hangi işleri yapacağı, insanla temas olasılığı, hata durumları ve bakım senaryoları bu analizde dikkate alınmalı.
Ayrıca cobot gibi makinelerin güvenli kurulumu ve kullanımı, İş Ekipmanlarının Kullanımında Sağlık ve Güvenlik Şartları Yönetmeliği ile de düzenlenmiştir. Yani, ekipmanın güvenli çalışır halde olması sadece teknik değil, yasal bir zorunluluktur.
Robotun çalışma modunu doğru seçmek gerekir
Cobot’lar dört temel güvenli çalışma moduna sahiptir:
- Güvenlik gözetimli durdurma (Safety-rated monitored stop) – İnsan yaklaştığında robot durur.
- Elle yönlendirme (Hand guiding) – Operatör robotu doğrudan eliyle kontrol eder.
- Hız ve ayırım izleme (Speed and separation monitoring) – İnsan yaklaştıkça robot yavaşlar veya durur.
- Kuvvet ve güç sınırlama (Power and force limiting) – Robot insanla temas etse bile zararlı kuvvet oluşturmaz.
Bu modlardan hangisinin kullanılacağı, yapılan işe ve risk analizine göre belirlenmelidir. Bu yaklaşım ISO 10218 ve ISO/TS 15066 standartlarında da açıkça tarif edilir.
Gripper ve iş türüne göre alınacak önlemler
- Yumuşak tutucu ile hafif işler: Düşük hızda, kuvvet sınırlama modunda çalışmak yeterli olabilir.
- Kesici, sivri uçlu veya sıcak parça taşıyan gripper: Bu durumda mutlaka şeffaf koruma, güvenlik kapısı, ışık perdesi ve acil durdurma butonu kullanılmalı.
- Ağır yük veya paletleme işleri: İnsan yaklaştığında robotun yavaşlamasını sağlayan sensörlü sistemler şarttır. Ayrıca periyodik denge ve kuvvet testleri yapılmalıdır.
Donanım ve teknik önlemler
- Acil durdurma (E-Stop) butonları kolay ulaşılabilir olmalıdır.
- Sensörler, güvenlik matları ve lazer tarayıcılar, insan yaklaşınca robotu durdurmalıdır.
- Enerji kesme (Lockout-Tagout) prosedürleri, Bakım ve Onarım İşlerinde Alınacak Güvenlik Tedbirleri Yönetmeliği kapsamında uygulanmalıdır.
- Robotun insanla temasta oluşturduğu kuvvetin sınırları, ISO/TS 15066 standardında belirtilen değerlerin altında olmalıdır.
Eğitim ve denetim unutulmamalı
Operatörler, bakım personeli ve İSG uzmanları robotun nasıl çalıştığını, hangi durumda duracağını ve acil durumda ne yapacaklarını bilmelidir. Bu da Çalışanların İş Sağlığı ve Güvenliği Eğitimlerinin Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik’in gereğidir.
Ayrıca tüm güvenlik sistemlerinin belirli aralıklarla test edilip kayıt altına alınması gerekir. Bu kontroller, İş Ekipmanlarının Periyodik Kontrollerine İlişkin Tebliğ uyarınca yapılmalıdır.
Sonuç
Kolaboratif robotların “güvenli” olarak tanıtılması, her durumda risksiz oldukları anlamına gelmiyor. Her işyeri, kendi sürecine özel bir risk değerlendirmesi yapmalı, uygun güvenlik modunu seçmeli ve çalışanlarını bilgilendirmelidir.
Güvenlik robotun özelliğinde değil, onu nasıl kullandığımızdadır.